Հայագիտութեանն ընդհանրապէս ի՞նչ է յայտնի խազերու` հայկական միջնադարեան երաժշտութեան գրութեան նշաններու վերաբերեալ: Խօսքը սօսկ բառի ծագումնաբանութեան մասին չէ: Ըստ Հրաչեա Աճառեանի, «խազ» բառը փոխառուեր է կովկասեան լեզուներէն, եւ կը նշանակէ «գիծ, գիր, ձայնագրական նշան, սիւնի կամ ձեռքի ակօսաձև գծերը, նետի վարի ծայրի ճեղքը»։ Իսկ գուցէ կովկասեան լեզուներն են մեզմէ փոխառիլ։
Կ’ըսեն, որ եթէ մէկ վանկը մեկ-երկու խազով է արտայայտուեր, խազերը գրուեր են տողէն վերեւ, եւ տողին վրայ, եթէ մէկ վանկի խազերը շատ են եղեր։ Յայտնի է նաեւ, որ խազերու մէջ լայն առումով ընդգրկուած են նաեւ հայերէնի առոգանութեան եւ տրոհութեան նշանները: Խազերն իրենցմէ կը ներկայացնին երաժշտական նշաններու բարդ ու բաղադրեալ համակարգ մը, որն իւր ներսն ունէ եւս 3-4 ենթահամակարգ:
Կ’ենթադրուի, որ ատոնցմէ իւրաքանչիւրը ձեւաւորուեր է տուեալ պատմաշրջանի երաժշտական անհրաժեշտութիւնները բավարարելու համար, ետք հիմք դարձեր յաջորդ պատմաշրջանի համար: Ի վերջոյ, ատոնք բոլորը միահիւսուեր են իրարու եւ ձեւաւորեր բարդ եւ ամբողջական համակարգ մը:
Խազագրութիւնն ընդգրկեր է իրարու հետ կապուած առոգանութեան եւ բուն երաժշտական երեք համակարգ։ Խազագրումը ձեւաւորուեր է 8-րդ դարէն սկսած: Գաղափարի ծագումն ու սկզբնական իրականացումը կը կապուին Ստէփանօս Սւնեցու անուան հետ, թեեւ բացառուած չէ, որ այն աւվելի խոր արմատներ ունենա:
Խազագրութեան հետագա մշակմանն ու զարգացմանը մասնակցեր է 8-րդ դարու հայ գիտնական, հոգեւոր երաժշտութեան երգիչ-կատարող, երաժիշտ-ստեղծագործող Գրիգոր Գռզիկ Այրիւանեցուն: Նա աշխատակցեր է Ստէփանօս Սիւնեցու երկրորդին եւ երկուսով, գիտական նպատակներով, մեկներ են Աթէնք, ուսումնասիրեր Աստուածաշունչը եւ անոր մեկնութիւնները, ծանօթացեր փիլիսոփաիւթեան հին ու նոր ուսմունքներուն։ Գրիգոր Գռզիկը երկար տարիներ ճգներ է Այրիւանքի մերձակա քարայրներէն մէկին մէջ, այնտեղ ալ վախճանուեր է։ Այրիւանքի հրաշագործ համարուած անոր գերեզմանի վրայ կառուցուեր է մատուռ։ Անոր ստեղծագործութիւնները, մշակումներն ամփոփուեր են աւելի ուշ կազմուած «Մանրուսումն» կամ «Խազգիրք» կոչուող ժողովածուներու մէջ։
Խազագրութեան յետագա մշակումին ու զարգացումին գործին մէջ աավանդն են ունեցելր նաեւ Անանիա Նարէկացին, Խաչատուր Տարօնացին, Նէրսես Շնորհալին, Թօւմա Մեծոփէցին, Գրիգոր Խալը, Գեւորգ Սկեւռացին, Գրիգոր Խլաթէցին եւ ուրիշներ։
Կ’ենթադրուի, որ 19-րդ դարու առաջին կէսին դեռևեւս կային յատուկենտ մարդիկ, որոնք կարողանում էին կարդալ խազերը: Գիտնականներու հիմնական մասը դեէմ է խազերու խնդիրը ոգեպաշտական, միստիկ դաշտ տեղափոխելուն եւ կը յամարին, որ ատ խնդիրը զուտ գիտական հիմնախնդիր է եւ այն կարելի է լուծել ու գօնէ տեսականօրէն կա լուծման հեռանկար: Իսկ այն, որ մինչևեւ հիմա խազերը վերծանուեր են սօսկ մասնակիօրէն, կը պատճառաբանուի անորով, որ թէ հայազգի, թէ օտարազգի խազագէտները հետեւողական աշխատանք չեն ծաւալեր տուեալ ոլորտին մէջ: Խօսքը մէկ խազագէտի, ասենք, Կոմիտասի աշխատանքի մասին չէ, այլ անոր, թէ հայերս քանի՞ սերունդ խազագէտ ենք աճեցուցեր, որոնք իրար յետեւէն, նախորդի վերջացուցած կետէն փորձեր են աշխատիլ ու բացայայտիլ, շարունակիլ ու հասնիլ մինչեւ յաջորդ փուլ:
Խազագէտներու քանի մը սերունդներու կողմէն փուլ առ փուլ ուսումնասիրութիւն չի կատարուեր: Այս ոլորտին մէջ մեր բոլոր տաղանդաշատ, նւիրեալ խազագէտները խազերու ուսումնասիրութեամբ սկսեր են զբաղուիլ իւրեանց նախորդէն 10-50 տարով կտրուված կամ նոյնիսկ իրարմէ անկախ: