Ծաղկունեաց լեռներու Թոնդրակ հրաբխային լեռնազանգուածը կը յանդիսանայ թօնիրի նախատիպը: Թոնդրակը շրջանաձեւ յիմքով, կօնաձեւ գործող հրաբուխ է։ Ըստ աւանդութեան, երբ ժամանակ մը Վահագն աստուածը հայ ռափյաներուն (հսկա կանայք և տղամարդիկ) կը սովորցնէր ռազմի արուեստը, անոնք վարժանքներէն ետք կը հաւաքուեին Թոնդրակ հրաբխի կրակին շուրջ:
Անոնք կը զրուցեին, հաց կը թխեին եւ կ’ուտեին: Եւ օր մը Վահագնը Թոնդրակի կրակէն մոխիր կը վերցնէ եւ կու տայ յսկաներուն՝ պատւիրելով այն տալ մարդկանց, որպէսզի անոնք թօնդիր պատրաստեն եւ հաց թխեն, իսկ կանանց էա պատւիրեց, որ թոնրի կրակը միշտ վառ պահեն: Աս ամենէն ետք Վահագնը կը բարձըրնար երկինք եւ այնտեղէն կը յսկէ, որ հանկարծ թոնրի կրակը չհանգչի: Հայերը մինչեւ օրս ալ կը պահպանեն Վահագնի տուած «Վահագնակրակը»:
Գետնափոր թօնիրի կրակը եւ ծուխը կը յանդիսանան օջախի ամրութեան եւ խաղաղութեան խորհրդանիշերը: Արեւապաշտ հայերը թոնիրը նմանեցուցեչ են մայր մտնող Արեւի: Հայ կանայք, ամէն անգամ հաց թխելիս կամ կերակուր պատրաստելիս, խոնարհուերլ են ատոր առաջ, որպէս աստուածութեան առաջ:
