Մահիր Օզքան
Համշէնցիները Համշէնի իշխանութեան՝ 1480 թ․ Օսմանեան պետութեան տիրապետութեան տակ անցնելէն ետք զանազան վայրեր են արտագաղթեր ու ցրուեր։ Անոնց կողմէն գաղթեր են գրանցուեր ինչպէս Համշէնի սահմանային եւ մօտակա շրջաններ, այնպէս ալ՝ հեռու բնակավայրեր։
Համշէնի պատմութեան ընթացքին արձանագրուած այդ գաղթերու առնչութեամբ բազում հարցեր կան, որ կարօտ են ուսումնասիրման ու լուսաբանման։ Ամէնայն յաւանականութեամբ, դեռ կան նաեւ այնպիսի բնակավայրեր, ուր արտագաղթեր են համշէնցիները, սակայն մենք տեղեակ չենք ։ Կան վայրեր, որոնց մասին քիչ թէ շատ գրուեր է, բայց համշէնցի հասարակութիւնը բավարար չափով տեղեկութիւններ չունի ատոնց մասին։
Պօլսահայերու մէջ քրիստօնեա համշէնցիներ ալ կան (մինչ այդ անոնց մասին այս սիւնակը 2 յօդուած էի յրապարակեր)։ «Գոր» ամսագիրի առաջիկա համարը արխիւային նիւթեր ենք ներկայացնելու Համշէնի աշխարհագրութեան մասին։
Բնակավայրերու թուի վերաբերեալ ուսումնասիրութիւն կատարելիս պատահաբար հանդիպեցի գիրքի մը, որը թեեւ անմիջականօրէն կապ չուներ համշէնցիներու թեմայի հետ, սակայն կանդրադառնար համշէնցներու բնակութեան շրջանները։
Գիրքը 2023 թ․ ապրիլը «Արաս» յրատարակչութեան կողմէն տպագրուած Յակոբ Գոբելեանի «Գերտաքացուած գոլորշու միջի բոժոժը» վերնագիրով վեպն է։ Յակոբ Գոբելեանի ընտանիքը պարտիզակցի է։ Իզմիթ գտնուող եւ այժմ Բահչեջիք անուամբ յայտնի Պարտիզակը մինչեւ 1915 թ․ նշանաւոր հայկական բնակավայր էր։
Գոբելեանն իր վեպը գրեր է՝ ելակետ ընդունելով իր ընտանիքի կեանքը։ Նա կերտեր է բոժոժի կերպարը՝ պարտիզակցիներու ապրուստի հիմնական աղբիւրէն՝ շերամապահութենէ ներշնչուելով։ Վեպի առաջաբանը Գոբելեանն ընթերցողները կը ծանօթանան Պարտիզակի եւ անոր շրջակայքի հետ։ Անոր ներկայացուցած որոշ բնակավայրեր համշէնցիներու շրջաններն են։ Օրինակ՝ «Գաւառակի յարաւ-արեւմուտքը, գիւղացիներու կողմէն Դյոշեմէ կոչուած գագաթին վրայ կար Զաքար գիւղը, որը Համշէնի կողմերէն գաղթած հայերն էին յիմներ՝ որը թուրքերն կանուանեին Սաքարբըչքը (ներկայիս կը կոչուի Նիւզհեթիյէ), գիւղը բաղկացած էր 65 տունէ։ Այդ գիւղի բնակիչները «լազ-հայ» կանուանեին, քանի որ եկեր էին Լազիստանի սանջակէն: Գոբելեանը կը յասատէ լազ-հայ արտայայտութեան աղբիւրը՝ լինելով պարտիզակցի մը, որու ընտանիքն անցեալը համշէնէ էր։
Մէկ ուրիշ համշէնական գիււղ ալ յետեւեալ կերպ է ներկայացուեր․
«Երբ Պարտիզակէն դէպի արեւելք կես ժամ կը քալէիր, կը յասների 5 տունէ բաղկացած Դյոնգել գիւղը, որը լազ-հայկական բնակավայր էր»։
Դյոնգելի ներկայիս անուանումը Քարշըքայա է, որը բավականին զարգացած վայր է՝ բնակեցուած գաղթականներով։ Արդեոք յնարաւո՞ր է այդ գիւղի նախկին բնակիչները գտնիլ։ Անոնք ի՞նչ աստիճանի են տեղեկացուած իրենց պատմութեան մասին։
Գիրքի մեկնաբանութիւններու բաժինը անդրադարձ կա նաեւ Դյոնգելի անմիջապէս քովը «Դյոնգելի սուրբ» (Döngeli Surpı) անուամբ համշէնական գյուղի մը մասին, որը բաղկացած է եղեր 28 տունէ։ Այն փաստը, որ գիւղի անունը «Դյոնգելի սուրբ» է, եւ որ այդ անուանումը նա ստացեր է շրջանը գտնուող Սուրբ Սարգիս մատուռէն, կը յուշէ, որ երեւի տուեալ բնակավայրի համշէնցիները քրիստօնեա էին։ Անշուշտ այդ անուանումը կարող է գիւղը տուած ըլլան նաեւ պարտիզակցի հայերը։ Յեղինակը շրջանը ներկայացնելիս կը խօսէ նաեւ մէկ այլ համշէնական բնակավայրէն.
«Դէպի յարաւ-արեւմուտք, 5 ժամ յեռաւորութեան վրայ գտնուող յայլայ մը յիմնուեր էր Մանուշակ (Manuşag) գիւղը՝ 30 լազ-հայկական տուներով»։
Նախկին եւս այլ աղբիւրները ընթերցեր էի, որ Մանուշակ յայլան համշէնական բնակավայր է եղեր։ Սակայն, ցաւոք, այդ բնակավայրը ապրած մարդկանց հետ դեռեւս շփումներ չեմ ունեցեր։ Յուսով եմ՝ այսույետեւ կունենամ եւ սոյն յօդուածը կօգնի կապ հաստատելու հայ համշէնցիներու՝ գրեթէ անյայտ այդ յատուածի հետ։