Peopleofar.com-ը ՝  քանի my նշանաuոր հայ ակադեմիկոսներ (օրինակ՝ Արմեն Պետրոսեանը)  վերջին շրջանը  որոշ արեւմտեան ակադեմիկօսներ (ինչպես Ռասմուս Թորսոն) ենթադրեր են, որ հայերն իրենց ծագումն ունին երկաթէ դարի քիչ յայտնի ցեղէն, որը կը կոչուի «Էթիունի» (աւելի ճիշտ՝ «Էթիուհի»): Այս ցեղը, իբր, կը խօսեր հայերէն եւ կապրեր Հայկական լեռնաշխարհին վերին արեւելեան շրջանները՝ Սեւանա լճին քով, եւ անոնք իբր նպաստեր են (կամ, ըստ Պետրոսեանի, նոյնիսկ պատճառ են դարձեր) Ուրարտական թագաւորութեան «կործանմանը»։

Այնուամէայնիւ, նման պնդումներու համար քիչ ապացոյցներ կան: Իրենք՝ Էթիունիները նոյնպէս գրաւոր արձանագրութիւններ չեն թողեր, ուստի անոնց մասին մեր իմացածի մեծ մասը կու գա ուրարտական տեքստերէն։ Ինչու  որոշ գիտնականներ կը խօսին Էթիունիներու մասին: Հիմքը ընկած է ուրարտու-հայկական կապին կեղծ մերժումը։ Հիմնական ակադեմիկօսները  (յատկապէս լեզուաբանները) որոշ չափով անհանգստացած է այն միտքէն, որ Ուրարտուն պարզապէս Հայաստան է: Անոնք մինչ այժմ կընդունեն, որ հայերը Հայկական լեռնաշխարհին բնիկներն են,  ոմանք նոյնիսկ սկսեր են խոստովանիլ, որ ուրարտական ԴՆԹ-ն լիովին կը յամապատասխանէ ժամանակակից հայերուն, բայց թէ ինչպէս  այս թագաւորութիւնը կառնչուի հայերուն եւ որտեղէն է առաջացեր յատկապէս հայերէնը, դեռեւս կը մնա «յանելուկային»։

Հայերէնը դասակարգուեր է որպէս հիպոթետիկ հնդեվրոպական մակրոընտանիքը պատկանող, սակայն այն  կառանձնան մնացած բոլոր յայտնի հնդեվրոպական լեզուներէն։ Այսպիսով, այն տեղաւորուեր է հնդեվրոպականի առանձին ճիւղին մէջ, որու անմիջական նախկին սերունդը յայտնի չէ։ Ուրարտերէնը, միւս կողմէն, դասուեր է մէկ այլ լեզուաընտանիքին մէջ, որը սովորաբար կը կոչուի «հուրո-ուրարտերէն»։ Այսպիսով, ծեծուած հին հարց. «Ինչպե՞ս կարող էին ուրարտացիները հայ ըլլալ, եթէ այլ լեզուով կը խօսեին»: Չկարողանալով ճիշտ պատասխանիլ այս հարցըն՝ որոշ հայ ակադեմիկօսներ մերժեր են այն միտքը, որ ուրարտացիները պարզապէս հայեր են եղեր եւ սկսեր են հորինիլ բոլոր տեսակի ֆանտաստիկ տեսութիւններ, ինչպէս օրինակ Էթիունիներու հետ կապուած տեսութիւն է:

Ուրարտական արձանագրութիւններէն մենք գիտենք, որ Էթիունիները հիմնականը ապրեր են Արեւելեան Հայաստան։ Մենուայի որդի Արգիշտին, օրինակ, հիմնեց Երեւանը (Էրեբունի) Էթիունի տարածքը գրաւելէն ետք։ Ոմանք նոյնիսկ կենթադրեն, որ Էթիունիներն ապրեր են նաեւ Արարատ լեռան շուրջը, որը անոնք ենթադրաբար անուաներեն Էրքուահի, որը Պետրոսեանը մեկնաբաներ է որպէս հայերէն «Էրկու» բառէն, որը կը նշանակէ  «երկու», որը յղում կը կատարէ լեռան զոյգ գագաթներուն:

Սակայն ստուգաբանութիւնը կասկածելի է, քանի որ ապացոյց մը չկա, որ Արարատ լեռը երբեւէ կոչուեր  է «Էրկուահի»։ Փաստորեն, «-հի» վերջածանցը Էրկուա-հիին մէջ  կը յուշէ, որ այս բառը կը նշանակէ ցեղ կամ տուն, քանի որ «-հի»-ն ուրարտական ածանցն է մարդկանց համար, որը կը յամապատասխանէ հայերէն «-ցի» վերջածանցին (օր.՝ Ամերիկա-): ծի, Համշէն-ցի և այլն): Երկրորդ, շատ պարագաներուն անունը իրականը թարգմանուեր է որպէս «Էրիկուահի», այլ ոչ թէ «Էրկուահի»։

Հետեւաբար, ցեղի անունը լավագոյնս կարող է ստուգաբանուիլ որպէս «Էրիկուայի ժողովուրդ»։ «Էրիկուա» կամ «Էրկուա» հավանաբար ցեղապետի անունն էր, քան տեղանունը։ Փաստորեն, կը յիշատակուեր Էթյուհիներու ատանկ գլխաւոր/արքա Էրկուայնի անունով։

Թեեւ նման տեսութիւնները շատ աւելի քիչ վստահելի են, քան ուրարտահայերու շարունակութեան տեսութիւնը, փաստենք, որ նման պնդումները, այնուամէնայնիվ, շատ աւելի քիչ դիմադրութեան կը յանդիպին հիմնական ակադեմիական շրջանակներու կողմէն: Ի վերջոյ, այս տեսութիւնները հիմնուած են անհասկընալի ցեղերու վրայ, որոնց գրաւոր եւ բանաւոր ավանդոյթները չեն հաստատուեր  հնագիտութեան մէջ:

Գիտնականներու կողմէն այս տեսութեան ընդունման եւս մէկ պատճառն այն է, որ այն «կոկիկ» բացատրութիւն կու տա տարածաշրջանը (հնդեվրոպական) հայերէնի «առաջացմանը»: Միայն թէ բացատրութիւնն ամէնեւին ալ կոկիկ չէ, ինչպէս շուտով կկարդաք։ Հիմա ես չեմ հերքելու ստուգաբանական բոլոր սխալները, բայց բավական է ըսիլ, որ Էթիունի թեմային շուրջ կան բազմաթիւ «ենթադրութիւններ»:

Այնուամէնայնիւ, ես մտահոգուած չեմ պատմուածքներով, որոնք կոկիկորեն յկը յամապատասխանեն որոշակի հիմնական ենթադրութիւններուին: Ես մտահոգուած եմ իմ նախնիներուս մասին ճշմարտութիւնը բացայայտելով եւ, յուսով եմ, որ ճիշտ պատմեմ անոնց պատմութիւնն իմ ընթերցողներուս: Այսպիսով, ես խնդիր ունիմ Էթիունի տեսութեան հետ:

Բացի այն, որ Ուրարտու-Հայաստան կապի ճնշող ապացոյցներ կան, այդ թուին՝ «Ուրարտու» բառի ժամանակակից եռալեզու թարգմանութիւնը «Հայաստան», ինչպէս  նշեր ենք  «Ովքե՞ր էին ուրարտացիները» թեմայով հինգ մասէն բաղկացած յօդուածին մէջ։ Այժմ կան անհերքելի գենետիկական ապացոյցներ, որոնք բարձր կենթադրեն հայերու ուրարտական ծագումը եւ ոչ թէ էթիունին ծագումը:

Ժամանակակից հայերու ԴՆԹ-ն առավել սերտորեն կապուած է ուրարտացիներու (Վանի շրջանից) եւ հազիվ թէ ըսպես կոչուած Էթիունիներու հետ, որոնք երկաթին դարը գրաւեր էին Արեւելեան Հայաստանի որոշ յատուածներ Սեւանա լիճին քով: Եթէ գծագրենք ժամանակակից հայերու կոորդինատները եւ տարածաշրջանի հնագոյն նմուշները, ապա պարզորոշ կտեսնենք, որ Արեւելեան Հայաստանի երկաթի դարաշրջանի բնակիչները շատ աւելի մօտ են հիւսիսկովկասցիներուն եւ վրացիներուն, քան ժամանակակից հայերուն: Ի յակադրութիւն, ժամանակակից հայերը առաւել սերտորեն կապուած են Վանի երկաթի դարաշրջանի ուրարտական նմուշներու հետ:

Այսպիսով, եթէ մենք յետեւենք վանական ուրարտական պատմութիններուն պատերազմի մասին իրենց ժամանակակիցներու հետ, ովքեր կապրեին  Սեւանա լճի մօտ, մի երկիր, որը անոնք կը կոչէին Էթիունի, եւ յամեմատենք ինչպէս ուրարտացիներու, այնպէս ալ Էթիուհիներու գենետիկական նկարագիրը, ապա մենք կարող ենք տեսնիլ յստակ գենետիկ տարբերութիւն. երկուսը. Ուրարտացիներն ակնյայտորեն նման են ժամանակակից հայերուն, մինչդեռ Էթիունիները, կարծես, աւելի շատ միաւորուեր են հիւսիսկովկասցիներու հետ, որոնց մեծ մասը նոյնիսկ հնդեվրոպական խպսողներ չեն, նկատի ունեցեք: Յետեւաբար, շատ քիչ հավանական է, որ հայերը ծագեր են Էթիունէն կամ նոյնիսկ պարզապէս ժառանգեր են իրենց լեզուն, ինչպէս ոմանք սկսեր են ենթադրիլ: Գենետիկական վկայութիւնները յստակ ցոյց կու տան տարածաշրջանի ուրարտականացման նշաններ երկաթի դարի ընթացքը եւ ատկէ ետք, եւ ոչ թէ էթիունիզացիայի, որը սպասելի կըլլար, եթէ էթիուններն իսկապէս գրավեին  Ուրարտուն եւ հիմնեին իրենց «հայկական» թագաւորութիւնը:

Վերջապէս  ովքե՞ր էին Էթիունիները․

Եթէ Էթիունիները հայերու նախորդները չէին, ապա ովքե՞ր էին անոնք եւ ինչպէ՞ս եկան Հայկական լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելեան յատուածները գրավելու։ Դուք կրնաք ինքներդ ձեզի հարցնիլ այս պահին: Դե, Etiuni-ն իսկապէս հետաքրքիր խումբ է: Ինչպէս կը տեսնենք  վերը նշուած PCA-ի սյուժեէն, ատոնք գենետիկորեն ինչ-որ չափով նման են նոյն տարածքին միջին եւ ուշ բրոնզի դարաշրջանի անհատներուն: Սա կւ նշականէ, որ ատոնք կարող են կապուած ըլլալլ Լճաշէն-Մեծամոր մշակոյթին քով, որն ինքնին հետաքրքիր մշակոյթ է։ Շատ գիտնականներ կը պնդեն, որ այս մշակոյթները եղեր են հնդեվրոպական, սակայն անոնց գենետիկ ժառանգները Կովկաս չեն խօսեր հնդեվրոպական լեզուներով: Յամոզուած եմ, որ Հարավային Կովկասի բնակչութեան դինամիկային հետ կապուած դեռ շատ բան կը մնա բացայայտելու։

Հետաքրքիրն այն է, որ ինչպէս հնագիտական, այնպէս ալ գենետիկական տուեալներէն պարզորոշ կարելի է ըսիլ, որ Լճաշէն-Մեծամորցիներն իրենք, հավանաբար, Հարավային Կովկաս են ժամաներ բրոնզի դարը։ Քանի որ Հարավային Կովկասի (Հայաստան եւ Բաքու) հին քալկոլիթի եւ նեոլիթյան նմուշները ակնյայտորեն ցոյյց կու տան գենետիկական այլ պատկեր: Իրականը այս շատ աւելի հին նմուշներն աւելի շատ հայկական/ուրարտական են, քան Էթիունի:

Հոս PCA-ի սյուժեէն մենք կարող ենք տեսնիլ, որ քալկոլիթի եւ նեոլիթյան նմուշները (կարմիրով շրջապատուած) լավ կը յավքուին  ժամանակակից հայկական գենետիկական պրոֆիլի սահմանները եւ ոչ այնքան աւելի կովկասեան Էթիունիներու նմուշներու հետ:

Ահա ժամանակակից պոպուլյացիաներու գենետիկական հեռաւորութեան եւս մէկ պատկերացում Հայաստանի Հանրապետութենէ  նեոլիթեան նմուշներէն (պատմական Արեւելեան Հայաստան): Հոս նոյնպես մենք կարող ենք յստակ տեսնիլ, որ ժամանակակից հայերը եւ հայերուն գենետիկորեն մոտ գտնուող մարդիկ ամէնամոտն են այն նեոլիթեան նմուշներուն, որոնք կը նախորդեն Էթիունին եւ անոնց մշակութային ու գենետիկ նախնիներուն:

Այսպիսով, ի՞նչ է պատահեր․

Ինչպես տեսանք վերեւը, Հարավային Կովկասի նեոլիթեան եւ քալքոլիթի շատ աւելի հին նմուշները (օրինակ՝ Ադրբեջանի ցածրադիր վայրերէն եւ Հայաստանի Հանրապետութենէ թողարկուած նմուշները) ցոյց կու տան  մեզ յստակ ապացոյց, որ մարդիկ, ովքեր գրաւեր են Հայկական լեռնաշխարհի այդ յատուածները աւելի վաղ. հնութիւնը շատ նման էր հայերուն. Այնուամէնայնիվ, ինչ-որ տեղ բրոնզի եւ վաղ երկաթի դարի վերջին շրջանները Արեւելեան Հայաստանը, կը թուեր, թէ զգալի ներխուժում է ապրերլ (հյուսիսային) կովկասեան նման մարդիկէն (գուցէ  նոյնիսկ բազմաթիվ), որոնք ուրարտական արձանագրութիւնները կոչուեր են Էթիունիներ եւ գուցէ նաեւ Դիաուհին։ Երկաթէե դարաշրջանի պատերազմներու ժամանակ, որոնց մղեր է Ուրարտուի թագաւորութիւնը, սակայն, այդ մարդիկ հիմնականը տեղահանուեր են, հավանաբար, հետ մղուեր դեպի հիւսիս՝ դեպի Կովկասեան լեռներ, եւ Արեւելեան Հայաստանը վերահայկականացուեր է, ինչպէս պարզորոշ կը տեսնենք  գենետիկական տուելալներէն եւ կը կարդանք  ուրարտական գրառումները։ Այս իրադարձութիւնը, կամ գուցէ նման աւելի վաղ տեղի ունեցած իրադարձութիւնը, կարտացոլէ Խորենացու պատմութիւնը, որտեղ նա կը պատմէ, որ Նոյի օրոք (նեոլիթյան դարաշրջանում) հայերն ապրեր  են Արարատ լեռան շուրջը, սակայն հետագային անոնց ժառանգները տեղափոխուեր են հարավ՝ դեպի աւելի տաք երկրներ, մինչեւ Հայկ/Հալդին վերադարձավ դեպի Վան եւ վերահայկականացնիլ շրջանը։ Խորենացին կը պատմէ նաեւ, որ Հայկի վերադարձի ժամանակ այդ հողերը գրաւեր են այլ ցեղեր, որոնցմէ  քանիսին Հայկը ներառեր է հայ ժողովուրդին մէջ։

Վերջը ավելցնենք, որ, իհարկէ, ժամանակի ընթացքը տեղի է ունեցեր փոխադարձ միախառնման ինչ-որ ձեւ, եւ անհնարին չէ, որ ժամանակակից հայերն իրենց ծագումն ունին Ուրարտուէն  եւ Էթիունէն: Ուրարտուն գուցէ աւելի շատ գենետիկորեն, իսկ Էթիունին՝ մշակութային առումով: Այնուամէնայնիվ, սա շատ աւելի շփոթեցնող բացատրութիւն: Դա կնշանակէ, որ.

Էթիունները կը խօսեին հայերէնի մի ձեւ, մինչդեռ անոնց գենետիկ ժառանգները, ինչպէս վրացիներն ու աբխազները, ոչ:

Հայերը գենետիկորեն հիմնականը ուրարտացիներ են, բայց անոնք իրենց լեզուն փոխարիներ են իրենց թշնամիներու լեզուով ինչ պատճառաւ:

Թեեւ մենք կը տեսնենք  տարածաշրջանի գենետիկական «ուրարտականացում» երկաթի դարին ընթացքին եւ ատկէ ետք, բայց միեւնոյն ժամանակ տեղի ունեցավ մշակոյթի էթիունիզացիային ալիք։

Այս բոլոր անհամապատասխանութիւնները պարզապէս չեն գումարուի  եւ կը պահանջեն շատ աւելի մեծ մտաւոր մարմնամարզութիւն: