ԱՐ աստծո պաշտամունքին հետքերը հնագիտութեան մէջ: Արեւի հայոց հնագոյն ԱՐ աստծո պաշտամունքին խոր հնութեան ու տարածուածութեան մասին կը վկայեն Հայկական լեռնաշխարհ կատարուած հնագիտական պեղումներու ժամանակ յայտնաբերուած նիւթական մշակոյթի բազմաթիւ արժեքներ:

Մեր հնագոյն նախնիները դիտարկիլ, ուսումնասիրեր են երկինքը, արեւը, լուսինը, աստղերը, բնութեան տարերքներն ու աղետները եւ իւրովի պատկերիլ տեսածն ու զգացածը: Յայտնաբերուած հնագիտական նիւթերու ուսումնասիրութիւնը ցոյց կու տայ, որ անոնց վրայ կան բազմաթիվ զարդաքանդակներ արեգակի, լուսնի, աստղերու, երկրի ու այլ մոլորակներու պատկերներով, սակայն շատ են արեւի պատկերները: Արեւը մեր նախնիները պատկերեր են երկրաչափական մարմիններու` խաչ, շրջանակ, սվաստիկա, կենդանիներու ու թռչուններու`առիւծ, ձի, ցուլ, խոյ, արծիւ, իսկ աւելի ուշ մարդկային կերպարանքով` Ար, Արամազդ, Վահագն, Միհր:

Արեւի ու անոր խորհրդանիշներու ուսումնասիրութեան համար կարեւոր են Ք.ա. 5-3-րդ հազարամեակներուն թւագրուող Արագածի, Գեղամա լեռներու, Սիւնիքի, Նախիջեւանի, Մեծամորի ժայռապատկերները: Ժայռապատկերներուին արեւը պատկերուած է ճառագայթաւոր անւի, խաչի տեսքով: Ուսումնասիրութիւններու համաձայն` ինչպէս Հայաստան, այնպէս ալ Շումեր, Բաբելոն, Եգիպտոս, Ասորեստան ամէնատարածուածներէն էր արեւի գունդը պատկերող անւաձեւ սկավառակը: Արեւն իր պտոյտի պահին պատկերուեր է որպէս անիւ, ճառագայթները` ճաղեր, իսկ ընթացքը` անւի պտոյտ: Գեղամա ժայռապատկերներէն մէկին մէջ  արեւը պատկերուած է ճառագայթաւոր անւի ձեւով` վրան խոշոր թռչուն մը, կտուցը դեպի հրավառ գունդը:

Կան արեւ-լուսին կապն արտայայտող ժայռապատկերներ, որոնցմէ մէկը պատկերուած է մակույկաձեւ լուսին, իսկ մակույկ-լուսնի մէջ` արեւ: Վանի թագաւորութեան կնքադրոշմին մը վրայ , ուր աղեղնաւոր հերոսը կը կռուի վիշապին դէմ, անոնց վերեւը պատկերուած է մակոյկ-լուսին ու արեւ:

Հայկական ժայռապատկերները արեւ-խաչը պատկերուած է քառաթեւ` շրջանակին մէջ առնուած, հավասարաթեւ ու անհավասարաթեւ պատկերներով` ինչպէս Գեղամա ժայռապատկերներու մէջ:

Ար աստծո պաշտամունքն իր խոր հնութեամբ, նկարագիրին գեղեցիկ յատկանիշներով ու խաղաղ բնոյթով մեծ ազդեցութիւն է ունեցեր մեր նախնիներու հավատալիքներու, հայոց լեզուի, մշակոյթի, կենցաղի ու սովորոյթներու ձեւաւորման վրայ: Ար աստծո անունը յատկապէս զգալի է հայոց անձնական ու աշխարհագրական անուններու մէջ:

Արեւի ԱՐ աստծո անունը Հայ-Արմեն ու հայոց անձնական ու աշխարհագրական անուններու մէջ: Հայոց պատմութեան ու մշակոյթի հարցերով զբաղուող գիտնականներուն հետաքրքրեր է հայ եւ արմեն անուններու առաջացումը: Հայ պատմիչներէն առաջիններէն մէկը Մ.Խորենացին այն կը կապէ  Հայկի ու Բելի ճակատամարտէն ետք Հայկի սերունդներու տեղաշարժին հետ: Նա կը մեկնաբանէ, որ Հայ անունն առաջացեր է Հայկի, իսկ «Արմէն», «Արմէնիկը»` Հայկի ծոռնորդի` Արամի անունէն: Խորենացու այս բացատրութիւնները երկար ժամանակ անվիճելի կը յամարուեին: Սակայն ժամանակ առ ժամանակ փորձեր կարուեին նորովի բացատրելու հայ եւ արմէն անուանումներու ծագումը: 19-րդ դարի եւ 20-րդ դարի սկզբներէն եվրոպացի գիտնականները սկսեցին հետաքրքրուիլ հայերու ու Հայաստանի պատմութեամբ, մշակոյթով, նաեւ հայ եւ արմէն անուններու ծագման հարցերով:

Գիտնականներու  խումբ մը  հայ անունը կը փորձէ բացատրիլ հնդեվրոպական պըտի`պետ, գլխաւոր բառով, իբր իրենց այդպէս են կոչեր եկւոր արմէնները`բնիկներէն տարբերուելու համար: Հետագային պըտինը ձեւափոխվելով դարձեր է հայ: Պ. Ենցնը կը գտներ, որ հայ անունն առաջացեր է հեթիթներու հաթ, հաթիո էթնիկական անուններէն: Ն.Մառը հայ անունը կը կապէ  Ք.ա.6-րդ դարը Հայաստան արշաւած հանիողներ կամ հենիոխներ ցեղին անուան հետ: Լ.Շահինեանն իր «Գիրքը դարերու խորքէն» աշխատութեան մէջ կը մերժէ բոլոր ոչ խորենացիական տեսակետները: Գիտնականներու կողմէն ընդունուեց  Խորենացու տեսակետը` Հայկի անունով երկիրը Հայք, Հայաստան եւ Արամի անունով Արմենիա կոչուելու մասին: Սակայն ժամանակի հետ կառաջանային նոր հարցեր, իսկ եթէ Հայկ Նահապետն է իր անունը վերցուցեր Հայ, Հայք անունէ՞ց, ե՞րբ է առաջացեր հայ անունը, ինչո՞ւ են օտարները մեզի արմէն կանուանին, ո՞ր անունն է հնագոյնը եւ այլն:

Ուսումնասիրութիւնները ցոյց կու տան, որ հինը ցեղին գլխաւոր աստուածները մեծ դեր են ունեցեր տուեալ ցեղի համախմբման ու կազմաւորման գործին մէջ: Յաճախ նաեւ կազմաւորուող ցեղն ինքն իրեն կոչեր է պաշտուող գլխաւոր աստծո անունով: Օրինակ` Ասսուր-Աշշուր աստծո անունով են իրենց կոչիլ ասորիները: Յայտնի է, որ Հայկական լեռնաշխարհը հնագոյն գլխաւոր աստուածն Արն էր, ուստի կարելի է մտածիլ, որ Ար աստծո անունով բնիկներն իրենց կոչեր են ար-հար, իսկ բնօրրանը` ԱՐԱՐԱՏ, ՀԱՐՔ-ՀԱՅՔ:

Հնագոյն գրաւոր աղբիւրները եւս կը յանդիպինք փաստերու, երբ «ար»-ը հանդես կու գան «հար» ձեւով: Այսպես օրինակ. Խորենացու «Հայոց պատմութեան» մէջ կը յանդիպինք ՀԱՐՔ ձեւին , իսկ պարսոց Դարեհ 1-ին արքային Բեհիսթունեան եռալեզու արձանագրութեան մէջ էլամերեն բնագիրը Հայաստանի համար կօգտագործէ ՀԱՐՄԻՆՈՒՅԱ ձեւը /պարսկերէն ԱՐՄԵՆԻԱ, աքադերէն ՈՒՐԱՐՏՈՒ/: Նոյն արձանագրութեան մէջ էլամական բնագիրը հին պարսկերէն aria ձեւի համար կօգտագործէ harri ձեւը: Հայկական լեռնաշխարհի հարավային մասերը` Վանա լճի շրջակայքը եւ աւելի յարաւ Ք.ա. 2-րդ հազարամեակին կեսերուն ստեղծուած պետական կազմաւորումներէն մէկի` ՀԱՐԻ- Միտանի երկրի բնակիչներն իրենք իրենց կանուանէին հարի մարդիկ, իսկ երկիրը` Հարի երկիր: Ելնելով այս փաստէն` միանգամայն յնարաւոր է, որ մեր նախնիներն իրենք իրենց կոչեին ար-հար: Այս պարագային ճիշտ է Մ.Գավուքչեանի եզրակացութիւնը, որ աւելի ուշ հար անուան «ր» հնչիւնը դարձեր է «յ»` հայ եւ Հայք, որն աւելի բարեհնչիւն է եւ հեշտ կարտասանուի:

Խորենացին օգտագործեր է ԱՐԱՐԱԴԻ երկիր /Վանա լիճէն հարաւ/, ՀԱՐՔ /Վանա լիճէն հիւսիս-արեւմուտք/, ՀԱՅՔ/ Վանա լիճին շրջակայք, ապա ամբողջ հայկական լեռնաշխարհ/ եւ ԱՐՄԵՆԻԱ անունները: Կը նկատենք, որ այս բոլոր անուններու մէջ առկա է ԱՐ աստծո անունը: Կարելի է ենթադրիլ, որ Խորենացու յիշատակած ՀԱՐՔ-ը ոչ թէ հայերու երկիր կը նշանակէ, այլ պարզապէս աշխարհագրական անուն է, երկրանուն: Ուշադրութիւն դարձնելով նաեւ Խորենացու այն վկաիւթեանը, որ Հայկը հեռընալով Բաբելոնէն, բնակութիւն է հաստատեր ԱՐԱՐԱԴԻ երկիրը /շումերական դյուցազնավեպւն մէջ  ԱՐԱՏՏԱ Ք.ա.4-3 հզ./, ուրեմն արդեն կար ԱՐԱՐԱՏ կոչուող երկիրը: Իսկ Հայկ նահապետը, որ ամէնայն հավանականութեամբ իրական անձ է, աչքի է ընկեր իր քաջութեամբ, ազնվութեամբ ու շիտակութեամբ, խոր հետք է թողեր ժողովուրդի յիշողութեան մէջ: Դա ալ հիմք է տուեր  Մար Աբասին, Խորենացուն եւ միւս պատմիչներուն` Հայկին համարելու հայոց նախնի: Հետեւաբար կարելի է ըսիլ, որ Հայկ անունը ծագեր է մեր ժողովուրդի հայ անունէն եւ ոչ յակառակը:

Ար աստծո անունով հարեւանները եւս Հայկական լեռնաշխարհի բնակիչներին անուաներ են արմէն, արման, որ կը նշանակէ  արածին, արորդի, արիմարդ: Հնում «մա», «մե» հնդեվրոպական բառարմատներն ունեցեր են սերիլ, ծնիլ իմաստը:

Կը յանիպինք նաեւ ԱՐՄԵ-ՇՈՒՊՐԻԱ, ԷՐՄԱՆԻ եւ այլ անուններու: Այս բոլորը նոյն ցեղի, նոյն ժողովուրդի տարբեր անուանումներ են: Ուստի մեր երկրի հնագոյն անունները` ԱՐԱՏՏԱՆ ու ԱՐԱՐԱԴԸ կազմուած են ԱՐ` արեւի աստուած եւ «ատ»` տեղանուան բաղադրիչներէն:

Հայկական լեռնաշխարհը, որտեղ ստեղծուած պետական կազմաւորումները յայտնի էին ԱՐԱՏՏԱ, ԱՐԱՐԱԴԻ, ՀԱՐՔ-ՀԱՅՔ, ԱՐՄԵՆԻԱ անուններով` բնակեցուած էր ԱՐ աստծուն պաշտող հայ /ար-հար/, արմէն ցեղի մարդկանցով: Բոլորովին պարտադիր չէր, որ Հայկական լեռնաշխարհի ամբողջ տարածքը միաժամանակ ընդգրկուեր մէկ պետական կազմաւորման մէջ: Հայկական լեռնաշխարհին ցեղերը իրարմէ բաժանուած էին բարձր լեռներով, անդնդախոր ձորերով, կիրճերով, արագահոս գետերով ու անտառներով, որը կը դժվարացներ  միմեանց հետ հաղորդակցուիլը: Ուստի պետական կազմաւորումներ կարող էին առաջանալ լեռնաշխարհի տարբեր յատուածները: Ստեղծուած պետութիւնն անպայման պետք է ցանկանար իր գերիշխանութիւնը տարածիլ ողջ ցեղին վրայ` միաւորելով զինքը: Այդպէս էր Վանի թագաւորութեան ժամանակ, երբ Վանի արքաները կը փորձեին միաւորիլ Արարատի ցեղերուն: Վանի արքաներէն ետք մեր թւականութեան սկզբին մեծ յաջողութեան հասաւ Տիգրան Մեծը /Ք.ա.95-55թթ./, ում յաջողուեց միաւորիլ Հայկական լեռնաշխարհի մեծ ու փոքր ինքնիշխան պետական կազմաւորումներուն ու ցեղերուն եւ ստեղծիլ հզոր պետութիւն:

Ի տարբերութիւն Վանի թագաւորութեան ու Տիգրան Մեծի ստեղծած տերութեան, որ հզորանալով ընդգրկեր է ամբողջ Մեծ Հայքը, ունեցեր ենք Սիւնիքի, Լոռու, Կարսի, Աղուանքի թագաւորութիւններ եւ Ղարաբաղի մելիքութիւններ: Ուստի նախապատմական ժամանակներէն Հայկական լեռնաշխարհը ապրող ցեղերն ունեցեր են արեգակնային ԱՐ աստծո պաշտանմունք , որու անունով այդ ցեղերը կոչուեր են հայ/ար-հար/ եւ արմէն, իսկ ընդարձակ տարածքը, ուր կապրեին հայ – արմէնները, կոչուեր է ԱՐԱՐԱՏ, ՀԱՅՔ, ԱՐՄԵՆԻԱ:

Աշխարհի ոչ մի երկիրը  յնարաւոր չէ հանդիպիլ «ար»-ով սկսուող անձնական ու աշխարհագրական այնքան անուններ, որքան Հայաստան: Գրաւոր յիշատակուած «ար»-ով անձնական անուններ կը յանդիպենք  Ք.ա. 2-րդ հազարամեակէն սկսած: Դրանք Հայկական լեռնաշխարհի հարավը կազմաւորուած պետութիւններէն մէկի` ՀԱՐՐԻ-ՄԻՏԱՆԻ երկրի արքաների անուններն են, որոնք մեզ են հասեր Թել-Էլ-Ամառնայ /Եգիպտոս/ եւ Բողազքյոյի /Թուրքիո/ արքունական դիվաններու հայտնաբերման շնորհիւ: Այդ անուններէն են` Արտատամա, Արտաշումարա, Արտամանեա: Այդ անունները գրուած են աքադա-բաբելական լեզուով ու սեպագիրներով, որն ազդեր է անուան ճիշտ գրութեան ու արտասանութեան վրայ, քանի որ անունները հարմարեցուեր են օտար լեզուի ու սեպագիրներու:

Մ. Խորենացու «Հայոց պատմութիւն» աշխատութեան մէջ յիշատակուած է 11 հայ նահապետին անուն, որոնցմէ 5-ը կը սկսուի  ԱՐ-ով` Արամանեակ, Արամայիս, Հարմա, Արամ, Արա Գեղեցիկ: Այնուհետեւ յիշատակուած են Արտավազդ, Արտաշէս, Արիոբարզան, Արշակ, Արշամ, Արտավան, Արքեղայոս, Արշաւիր, Արտաշիր եւ այլ անուններ:

Վանի թագաւորութեան արքաներոգ արձանագրութիւններու մէջ  կը յանդիպինք  Արամէ, Արգիշտի, Էրիմենա անուններուն, որոնց կ՚աւլցնեն Արտակ, Արամազդ, Արմէն, Արմէնակ, Արտէմ, Արտան, Արսէն, Արէգ, Արբակ, Արծրուն, Արմանուշ, Արեւիկ, Արմինէ, Արփի, Արմէնուհի եւ այլ անուններ:

ԱՐ աստծո անունով են կոչուեր  ոչ միայն ցեղն ու բնօրրանը, այլեւ Հայկական լեռնաշխարհի բազմաթիւ աշխարհագրական անուններ`գետեր, լեռներ, ավաններ, շեներ ու քաղաքներ` Արարատ, Արագած, Արաքս, Արածանի, Արեգունի, Արտազ, Արենի, Արմաւիր, Արտաշատ, Արճեշ, Արցախ, Արտամետ, Արմաշ, Արծն եւ այլն:

Ար աստծո պաշտամունքն արեւապաշտ հայի արեան ու էութեան մէջ է, այն անոր հայրենիքն է, անոր անունները, սուրբ վայրերը, գետերը, լեռները: Այն հայոց հրաշք լեզուի, կենցաղի, սովորոյթներու, երգերու, պարերու, դիւցազնավեպին, հեքիաթներու, զրոյցներու մէջ է: Ատոնցով մենք ապրեր ենք հազարամեակներ: Մենք հետնորդներն ենք անյիշելի ժամանակներէն Հայկական լեռնաշխարհը ապրող հպարտ, գեղեցիկ, ազնիւ, արարող, բարի ու քաջ հնագոյն  ցեղի մը, որու աստուածներն անգամ (Ար, Արամազդ, Վահագն, Միհր, Անահիտ) գեղեցիկ են իրենց բնոյթով ու յատկանիշներով:

Օգտագործուած գրականութիւն

1. Հ.Մնացականեան, Արեւապաշտութեան հետքերը Հին Հայաստան, Երեւան, 1948թ.

2. Մ.Խորենացի, «Հայոց պատմութիւն», Երեւան, 1981թ.

3. Մ.Գավուքչեան, «Հայ եւ արմէն անուններու ծագումը եւ Ուրարտուն», Պէյրութ, 1973թ.

4. Ա.Տերեան, «Ար աստծո պաշտամունքը Հայաստան », Երեւան, 1995թ.

5. Ստ.Եսաեան, «Հայաստանի հնագիտութիւն», Երեւան, 1993թ.