10 Օգոստոսի, 2020 թ., Ժամը 11:00  (Սեւրի Ճենապակու թանգարանի Խաչքարը)

Տիկնայք եւ պարոնայք պատգամաւորներ, կառավարութեան անդամներ,

Հարգելի ընկերներ եւ հայրենակիցներ,

Այսոր Սեւրի դաշնագիրը ստորագրելու հարիւրամեակին նուիրուած արարողութեան երկար սպասուած օրն է եւ մենք  այստեղ ենք՝ Սեւրի մէջ։

Ճիշտ , 1920 թուականի Օգոստոսի 10-ին էր, որ տասն մէկ պետութիւններ, դաշնակից եւ ասոցիացուած տերութիւններ ստորագրեցին Սեւրի դաշնագիրը:

Վերջապէս ստորագրուեցաւ հայ-թուրքական պայմանագիրը: Արարողութիւնը տեղի  ունեցեր է ժամը 16։00-ին Սեւրի մէջ:

Հունա-իտալական բանակցութիւնները ձգձգուելէ ետք աւելցաւ եւս մէկ պատճառ` Թուրքիոյ պատուիրակներու համար պայմանագիրն առանց Սերբիայի ստորագրելու վերաբերեալ, քանի դեռ անոնք Կոստանդնուպոլիսէն չեն ստացած յատուկ թոյլտւութիւն:

Սերբիան չստորագրեց, քանի որ ցանկութիւն չուներ իր վրայ վերցնել թուրքական պարտքի բեռը, որու կազմակերպումը պէտք է փոխանցուէր սերբերու, խորվաթներու եւ սլովենացիներու թագաւորութեանը, որը առանձնացուած էր նախկին թուրքական տարածքներէն։

Այնուամենայնիւ, ստորագրման թույլտւութիւնը ձեռք բերուած էր Մեծ Վեզիր Դամաթ Ֆերիդի, գեներալ Հադի փաշայի, Ռզա Թեֆիկ բեյի եւ Ռեշադ Հալիս բեյի  համար, ուստի արարողութիւնը կարող էր տեղի ունենալ մի փոքր ուշ։

Այն բանէն ետք, երբ Թեֆիկ փաշան չստորագրեց այս դաշնագիրը, որը կը բաժնէ Թուրքիոյ տարածքը, եւ որը բոլորովին չէր համապատասխանէր պատուի եւ ազգային զգացմունքներուն, Ռեշադ Հալիս բեյը եւ Ռիզա Թեւֆիկ բեյը, որուն վստահած էր Մեծ Վեզիր Դամաթ Ֆերիդը, 1920-ի օգոստոսի 10-ին ստորագրեցին դաշանագիրը։ 1920 թուականի Հուլիսի 22-ին պաշտօնապէս որոշում ընդունեց սուլթանութեան խորհուրդը՝ սուլթան Մեհմեդ VI- ի հովանիի ներքոյ։

Պարոն Միլերանդը նախագահեց արարողութիւնը: Թուրք պատուիրակներու ստորագրութիւնէն ետք դաշնակիցներու ներկայացուցիչները իրենց ստորագրութիւնը կցեցին Սըր Ջորջ Գրեհեմը ՝ գործելով Բրիտանական կայսրութեան անունով:

Ստորագրութիւնները ստորագրուեր են երեք փաստաթուղթերու տակ `Պայմանագիրը (ներառեալ Լրացուցիչ պայմանագրերը), Իտալիա-Հունական Արձանագրութիւնը եւ Փոքր Ասիայի մէջ ազդեցութեան գոտիներու վերաբերեալ արձանագրութիւնը: Ընթացակարգը նման էր նախորդ պայմանագրերը կնքելու ընդունուած ընթացակարգին:

Թուրք ներկայացուցիչները կը կրէին կոկիկ վերարկուներ, բայց յամաձայն ազգային սովորութեան՝ ամբողջ արարողութեան ընթացքին չհանեցին իրենց ֆեսերը։

Ստորագրող տերութիւնները (11) բացի Թուրքիայէն՝ Բրիտանական կայսրութիւնը, Ֆրանսիան, Իտալիայի Թագաւորութիւնը, Ճապոնիայի կայսրութիւնը, հիմնական դաշնակից տերութիւնները եւ Հայաստանը, Բելգիան, Հունաստանը, Լեհաստանը, Պորտուգալիան, Ռումինիան եւ Չեխոսլովակիան ՝ որպէս ասոցացուած տերութիւններ: Ներկայացուած չէին Սերբիան եւ Հեջազը:

Պայմանագիրի 88-րդ հոդուածը կը յիշեցնէ, որ Թուրքիան կը յայտարարէ ճանչնալ Հայաստանը՝ (Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին մէջ) որպէս ազատ եւ անկախ պետութիւն, ինչպէս 1920-ի Մայիսի 11-ին այդ կատրեցին  դաշնակից տերութիւնները։ 

Պայմանագիրի 93-րդ հոդուածի հիման վրայ այս պաշտօնական ճանաչումը նշուած է լրացուցիչ արձանագրութիւններուն մէջ ՝ հետեւեալ պայմաններով.

«Հաշուի առնելով, որ հիմնական դաշնակից ուժերը Հայաստանը (Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին մէջ) ճանչցան որպէս ինքնիշխան եւ անկախ պետութիւն:

Բարձր Պայմանաուորուած կողմերը կը փորձեն ապահոուել Թուրքիոյ հետ Խաղաղութեան պայմանագիրի 93-րդ հոդուածի իրականացումը: »

Այնուամենայնիվւ 1920-ի Սեպտեմբերի 22-ին, թուրք ազգայնամոլներու առաջնորդները, հաւաքուելով Աֆիոն-Քարահիսարի մէջ տեղի ունեցած համագումարին, որոշեցին ներխուժել Հայաստան: Ազգայնական քարոզչութեան պատճառները բազմաթիւ են: Իոնեան մամուլը այդ կը բացատրէ , որ անցեալ գարնանը գեներալ Պարասկեվոպուլոյի զորքերու կողմէ ծեծի ենթարկուած Մուստաֆա Քեմալը կը փորձէր շեղել ազգայնական հասարակական կարծիքը իր հեշտ եւ հանրաճանաչ արշաւախումբի միջոցով:

Հայկական թերթերը կը պնդեն, որ Մուստաֆա Քեմալը, որու առջեւ դրուած նպատակը յոյներուն Սմիրնայէն վտարելն է, շատ շուտ հետապնդեր է այլ տարբերակ ՝ քանդել Հայաստանը։ Հունիսի վերջին ակտիւ եւ բազմակողմանի բանակցութիւններ սկսեցան Մոսկուայի եւ Անգորայի միջեւ, յամաձայնութիւն պէտք է ձեռք բերել Սեպտեմբերին։ Ազգայնականները ազատ գործելու իրաւունք կստանային Հայաստանի դէմ իրենց ապագայ հաւակնութիւններու համար: Այդ ժամանակէն սկսած, Մուստաֆա Քեմալը, որը օգտուած էր հելլենիստական ​​քարոզարշաւի դասերէն, լուրջօրէն պէտք է վերակազմաւորեր իր բանակը եւ ստանար դոտացիաներ Մոսկուայէն:

1920-ի Հոկտեմբերի 28-ին, պատասխանելով Երեւանի Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան կոչին, Ազգերու լիգայի խորհուրդը համարեց, որ Սեւրի դաշնագիրի  իրականացման համար պատասխանատւութիւնը պէտք է ստանձնէ ստորագրող ուժերը: Խորհուրդը պատրաստ է համագործակցիլ Հայաստանի Հանրապետութեան հետ ապագային:

1920-ի Նոյեմբերի 1-ին, Կոստանդնուպոլիսի մէջ,Դաշնակիցներու Գերագոյն յանձնակատարները հանդէս եկան գրառում ՝ պահանջելով վավերացնել Սեւրի խաղաղութեան պայմանագիրը:

1920-ի Նոյեմբերի 22-ին Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու 28-րդ նախագահ Վուդրո Ուիսլոնը կստորագրէ Արբիտրաժային որոշումը ՝ պաշտօնապէս նշելով Թուրքիոյ եւ Արեւմտեան Հայաստանի միջեւ սահմանը:

1920-ի Դեկտեմբերի 2-ին Թուրքիոյ հետ ստորագրուեցաւ Ալեքսանդրապոլի խաղաղութեան պայմանագիրը, Երեւանի հայկական հանրապետութիւնը պաշտօնապէս հրաժարուեցաւ Սեւրի խաղաղութեան պայմանագիրէն:

Այդ ժամանակէն ի վեր Արեւմտեան Հայաստանի հայերը կը շարունակեն արդարութեան որոնումը աշխարհի վրայ ,որը հիմնուած են հետեւեալ փաստերու վրայ.

— Փարիզի Խաղաղութեան կոնֆերանսի աւարտէն ետք ,որ  անցկացուեցաւ 1919-ի Փետրուարէն մինչեւ 1920-ի Հուլիս, եւ 1920-ի Դեկտեմբերի 2-ին Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրի ստորագրումը ետքը, երկու հայկական պատուիրակութիւններ, այնուամենայնիւ, մեկնած էին Լոզան եւ  1922 թուականի Նոյեմբերի 16-ին կոնֆերանսին ներկայացուցին յուշագիր, որոնք կը սահմանեն իրենց ազգային պահանջները:

Ճեպազրոյցի ժամանակ կընդունուի հայկական հարցի լուծման երեք տարբերակ:

Առաջինը կենթադրէ հայկական ազգային օջախի ստեղծում, Նախագահ Ուիլսոնի իրավավճիռով որոշուած ​​տարածքներու մէկ մասը.

այս դէպքին Կոնֆերանսը կը սահմաներ այս օջախի յստակ  սահմանները, կապահոուեր դէպի ծով մուտք եւ կը տրամադրեր որեւէ կարգավիճակ:

այս որոշումը չէր կարող կայացուիլ, հարկ կըլլար վերադառնալ 1920-ի որոշմանը, որը բաղկացած էր Երեւանի հանրապետութեան (որը, ինչպէս կը յիշենք, արդեն երկու պայմանագիր կնքեր է Թուրքիոյի հետ) `Թուրքիային թոյլատրելով  Հայաստանի տարածքներու մէկ մասը բռնակցել:

Երրորդ լուծում, որը կըլլար Կիլիկիայի մէկ մասը ազգային տուն ստեղծել:

Լոզանի մէջ այս միջամտութիւնէն ետք Արեւմտեան Հայաստանի հայութիւնը ենթարկուեցաւ պատշաճ ընտրուած ներկայացուցչութեան խախտմանը, որը կը պաշտպաներ անոնց օրինական իրաւունքները:

Այսոր մենք դեռ աւելին, քան երբեւէ համաձայն ենք, որ առաջադրանքներու տարանջատումը եւ հայկական պետութիւններու, այսպէս կոչուած, արեւմտեան եւ արեւելեան բաղադրիչներու միջեւ դերերու բաժանումը, ինչպէս նաեւ անոնց ջանքերու համադրումը, կարող են նպաստել անոնց ազգային խնդիրներու օպտիմալ լուծմանը:

Հարգելի հայրենակիցներ, Արեւմտեան Հայաստանի տարածքին մէջ մեր պետութեան ներկայացուցչութեան այս ընդմիջումն անբարենպաստութիւն ունեցաւ, որ այն չուներ ազգային սահմանադրութիւն, որը վավերացուց Սեւրի խաղաղութեան պայմանագիրը:

Ներկայացուցչականութեան այս խախտումը լուծուեցաւ 2004 թուականի Դեկտեմբերի 17-ին` Շուշիի մէջ հնչած պաշտօնական յայտարարութեամբ,  2011-ի Փետրուարի 4-ին Երեւանի մէջ մեր կառավարութեան ձեւաւորմամբ եւ 2013-ի Մայիսի 24-ին մեր խորհրդարանի ձեւաւորման մասին որոշմամբ՝ հիմնական դաշնակից եւ ասոցիացուած տերութիւններուն յիշեցնելով մեր պետութեան շարունակական գոյութիւնը:

Աւելի քան երկու տարուայ աշխատանքէն ետք ազգային սահմանադրութեան այս բացակայութիւնը լուծուեցաւ 2016-ի Մայիսի 9-ին, երբ մեր ազգային սահմանադրութիւնն ընդունուեցաւ միաձայն ՝ նուազ մէկ ձայնով ՝ թոյլ տալով ձեր ծառային 2016 թուականի Հունիսի 24-ին, Արեւմտեան Հայաստանի համար պաշտօնապէս վավերացնել Սեւրի խաղաղութեան պայմանագիրը:

2016 թուականի Հունիսի 24-էն այս վավերացման հետեւանքները տեսանելի էին ողջ Մերձաւոր Արեւելքին:

Հետևաբար, այսոր Արեւմտեան Հայաստանը պատասխանատու է միջազգային խաղաղութեան պայմանագիրի ուժի մէջ մտնելու ծրագրի իրականացման համար: Խաղաղութեան այս պայմանագիրը մեր քաղաքական ծրագիրն է, այն ուղղուած է մեր բնակչութեան գոյատեւմանը:

Արեւմտյան Հայաստանը տառապած է ցեղասպանութիւնէն, անոր երեխաները ցրուած են աշխարհով մէկ, եւ այն կը գտնուի գրաւեալ վիճակի մէջ։

Այսոր ձեր պետութիւնը  վերափոխելու միակ հնարաւորութիւնը ձեր ձեռքերուն մէջ է

այնպէս որ Դուք այստեղ չեք միայն յիշելու անցեալը,Դուք իրականութեան այստեղ եք `ներկայացնելու մեր ազգի եւ մեր երկրի ապագան:

Ես կուզեմ շեշտել,  մեր տարեցներու ներկայութիւնն այստեղ, որոնք կը կրեն Արեւմտեան Հայաստանի դրոշը կրող այս արարողութեանը, իրական ու փաստական ​​վկայութիւն է մեր շարունակական պետականութեան համար:

Եւ մենք կարող ենք օգտագործել այս շարունակականութիւնը, ինչպէս յիշողութեան, այնպէս ալ արժեքի առումով, քանի որ այդ վճռականութեան ապացոյցն է գոյութեան, ապրելու, համբերելու, տառապելու, գլուխը բարձր պահելու, արժանի մեր նախնիներու զոհաբերութեանը:

Այնպէս որ, այսքան զոհողութիւններէ ետք ամբողջ աշխարհին փոխանցելու միայն մէկ բան կայ:

Կեցցէ հայ ժողովուրդը եւ կեցցէ Արեւմտեան Հայաստանը:

Արմենակ Աբրահամեան

Արեւմտեան Հայաստանի Հանրապետութեան Նախագահ