Հայկազունների Արքայական, Քրմական տոհմերի ժառանգներից՝ Ղազար Սարգսյանի՝ բացառիկ նշանակության մի վկայությունն է ստորև՝ 1915-ին խիզախ ու աննկուն Սասունցիների, Մշեցիների մղած պայքարի օրերից, երբ յոթ ամիս Տարոնի ժողովուրդն ինքնապաշտպանության հերոսամարտեր էր մղում՝ գրեթե անզեն…

Հայրենիքից բաժանման անտանելի ցավից խորտակված սրտով՝ երիտասարդ Հայորդին միլիոնավոր իր ազգակիցների հիշատակն է ոգեկոչում՝ տարիներ անց՝ 1939 թվականին «Տարօնի Արծիւ» ամսագրում (թիւ 12) հրապարակելով իր հոգեցունց հուշերն այդ ճակատագրական տարիներից՝ ներկայացնելով ազատատենչ Հայորդիների՝ Սասունի պաշտպանների մղած հերոսական դիմադրության դրվագներից։

Հուշերը՝ որոշ լուսանկարների ուղեկցությամբ, անձնական արխիվից մեզ է տրամադրել հեղինակի թոռը՝ նույն անուն-ազգանվամբ՝ Ղազար Սարգսյանը՝ Քուրմ Միհր Հայկազունին, շեշտելով Հայոց լեռների դերն ու, հատկապես՝ Անդոկ լեռան մեծ խորհուրդը՝ Հայկազունների համար (որպես Ազգային Ուսմունքի փոխանցման վայր):

ԻՄ ԿԵԱՆՔԻ ԴԱՌՆ ՅՈՒՇԵՐԸ

Ռշօն կը պատմէր, որ մեր գիւղ օտարացի չկար: Երեսուն երկու տուն էր, բոլորն ալ՝ մէկ հօրէ, բաժնւած երեք գերդաստանի — Մկրէ տներ, Կրպէ տներ, Մալօ տներ:

Ես ծնած եմ 1902 թ.-ին: Իմ կեանքի համար ճակատագրական դէպքեր կը սկսին արդէն 1903 -էն: Այդ թւականին թուրք զօրքը կը պաշարէ մեր գիւղը: Հայրս՝ Մանուկ Սարգիսեան, կը ձերբակալւի իբրև ֆիտայի և, Մուշ տարւելով, երկար և դժնդակ չարչարանքներ կրելէ վերջ՝ 101 տարւայ բանտարկութեան կը դատապարտւի և կ’ուղարկւի Բաղէշ: Տարի մը վերջ, կը սկսի Սասնոյ 1904 -ի ընդհանուր ապստամբութիւնը: Գիւղացիք կը վառեն իրենց բոլոր տները և կը բարձրանան Կելիկուզան, մինչև որ կ’ընկճւի Սասունը: Մայրս շալկած զիս և մեծ եղբայրս՝ կը հետեւի ժողովուրդին և լեռներու վրայ ամիսներու չարչարանքէն ու թափառանքէն վերջ, կ’իջնէ Մշու դաշտ, ուր ապաստան կը գտնէ պարտւած Սասնոյ ժողովուրդի մէկ մասը: օրեղբայրս՝ Մկրօ, լեռ կը մնայ, շարունակելով կռիւը՝ թուրքերու դէմ: Ինքը, Տօնէն ու Խուրշուտ, ի վերջոյ կ’անցնին դէպի Կուրտիկ տանող ճամբան և օրերով կ’ապրին Դանէլնին ըսւած անտառին մէջ: Օր մըն ալ՝ մատնւելով Տափըկի քիւրտերէն՝ կը պաշարւին զօրքով:
Կը կռւին մինչև վերջի փամփուշտը: Տօնէն ու Խուրշուտը կը սպանւին, Մկրօն ողջ կը բռնւի: Կը տանին գիւղ և դժոխային չարչարանքներէ վերջ կը կախեն մեր դրան առաջ բարձրացող մեծ բարտիէն՝ ոտքերը՝ վեր, գլուխը՝ վար և այդ դիրքի մէջ կը գամեն ծառին: Երեք օր վերջ կուգան ընկերները, վար կառնին Մկրօ դիակ, կը բերեն նաև Տօնէ և Խուրշուտի դիակները և կը թաղին Ս. Ստեփաննոս Նախավկայ եկեղեցու մօտ:

Հայրս՝ բանտի մէջ, հօրեղբայրս՝ չարատանջ կերպով նահատակւած, հայրենական տունը՝ հրկիզւած, մեր հայրերու խնամած բարտին՝ արիւնաներկ խաչ՝ մեր ընտանեաց միակ ապաւէնին, մայրս՝ այս ամբողջ ցաւի հետ, շալկած իւր երկու զաւակները, կը դեգերի Դաշտի գիւղերը…
Եւ դեռ այսօր երանի՜ կուտամ այդ օրերուն, որովհետև անոնցմէ վերջ հայրենի տունը կրկին ծխալ սկսաւ: Սասունցիները թուրք կառավարութեան հրամանով իրենց աւերւած գիւղերը կը վերադառնան:
Արցունքի հեղեղներով մայրս կը վերակառուցէր հայրենի տունը՝ իր որդիներուն համար:

Անցան ժամանակներ: Ցաւի և երանութեան ոյժով մենք կը մեծնայինք մեր մօր խնամքի և հօրեղբօրս խաչափայտ-բարտիի հովանիին տակ: Օր մըն ալ սահմանադրութիւն եղաւ և բանտէն եկաւ հայրս: Քանի մը օր վերջ հրաւէր ստացանք դաշտի գիւղերէն: Հօրս բանտի ընկերները կը կանչէին մեզ: Ասոնցմէ մէկն էր Տարօնի փառաւոր զաւակ Ցխաւայ Յարութը: Իջանք դաշտ: Նախ՝ հիւրասիրւեցանք Պաշխալդաղ գիւղ, յետոյ անցանք Գոմա, Սուլուխ, Ցխաու, Աւրան, Տէրըք: Մայրս մեծ եղբօրս հետ մնաց Յարութի տուն, Ցխաու:
Հայրս՝ վերցուցած զիս, վերադարձաւ Սուլուխ: Երկու ամիս տեւեց մեր պտոյտը: Չէին ձգեր, որ գիւղ վերադառնանք: Հազիւ ազատեցանք մեր ազնիւ հիւրընկալներէն:
Վերջապէս գիւղ վերադարձանք: Կամաց-կամաց նարւոքւեցաւ մեր տնտեսութիւնը: Կրկին դարձանք շեն տուն, թէպէտև ո՛չ հաւասար անցեալին:

Դաշտի և Սասնոյ գիւղերուն մէջ դպրոցներ բացւեցան: Երեք տարի կարդացի մեր գիւղի վարժարան: Ուսուցիչն էր մեր գիւղապետ Օհան Ամրօեան՝ Ս. Կարապետի ժառագանգաւորացէն:

Հազիւ լմնցուցած էի «Մայրենի լեզու, Ա. Տարի»-ն, երբ պայթեցաւ Համաշխարհային պատերազմը:

Սկսաւ ռուս և թուրք պատերազմը և լսւեցան Հայ զինւորները զինաթափելու և ոչնչացնելու լուրերը: Այլեւս բուռն էր զինւելու ձգտումը, բայց զէնք չկար: Հազիւ կրցան երեք հարիւր «յունան մաւզէր»-ներ բերել և 50-ական փամփուշտով բաժնել Սասնոյ ժողովուրդին, հատը՝ 7 ոսկի: Մեր գիւղը 30 տուն էր և 100 զէնք վերցնող ունէր, բայց մեզի բաժին ինկաւ միայն 7 հրացան: 1915 թվականի ձմրան՝ դաշտէն սկսան տխուր լուրեր յասնիլ: Զէնքի և ռազմամթերքի չգոյութիւնը միացած այս լուրերուն՝ Սասունի ժողովուրդը միայն անզօր կատաղութեան կը մատնէր: Ոմանք տարւած ռուսի գալու յոյսով՝ սպասողական սպանիչ դրութիւնը կը տեւականացնէին, համբերութիւն քարոզելով ժողովուրդին:

Եկաւ ամառը… Տարօն աշխարհի 1915 թ.-ի սեւ ամառը:

Թուրքերը, անշու՛շտ, կը վախնային Տարօնի ռազմահռչակ Հայութեան ապստամբութենէն: Ատոր համար անոնք անտարբերութիւն ձեւացուցին Առաքելոց վանքի և Գօմսայ դէպքերու հանդէպ: Ի՛նչ կը կատարւէր Տարօնէն դուրս- գէթ ժողովուրդը չգիտէր: Այնինչ դեռ ապրիլ և մայիս ամիսներու ընթացքին միւս նահանգներու Հայութիւնը տեղահանւած և Վանն ալ ապստամբած ու ազատւած էր: Վարդավառէն մէկ-երկու օր վերջ հասաւ սարսափելի լուրը — դաշտը կոտորւած է և Կոտոյեան Հաճի Յակոբ քաղաքի մէջ յուսահատական կռիւ կը մղէ:
Լսեցինք, որ Հայկական խումբերը Կուրտիկի կողմէն փորձեր կ’ընեն օգնութեան երթալու կռւող Մշոյ: Բայց յաջողութիւն չունեցան, որովհետեւ թուրքերը ահագին ոյժերով նախօրոք կտրած էին Սասունէն Մուշ տանող բոլոր անցքերը:
Մինչեւ Ղըզըլզիարաթ և Միրզաղի աղբիւր զօրք լեցւած էր։ Ամեն բան արդէն կորած էր, և Սասունն ալ՝ պաշարւած: Ամբողջ զօրքը և քիւրտ աշիրները չորս կողմէն խուժեցին դէպի Սասուն, զօրքը՝ Կուրտիկէն, իսկ քիւրտերը՝ Տափըկայ և Տալւորիկի կողմէն:

Կռիւն սկսաւ… Հրամանատար Իսրօն (Կորիւն) անցաւ դէպի Շեխուսիֆ Զիարաթ, Կուրտիկի ետեւէն դէպի Տափըկ, հոսկէ ալ՝ Քոփ:  Առաւօտեան բոլոր գիւղեր պարպւեցան: Անցանք Գբրէսոր: Զինւած ոյժերը բռնած էին պէտք եղած գծերը:

Յաջորդ օր սկսաւ կատաղի կռիւ:

Զօրք հասաւ Շենըք գիւղ: Իրիկուն թուրքերը մտան Շենըք և կրակի տալով՝ առաջացան դէպի Սէմալ: Հայերն ու թուրքերը գիւղի մէջ իրար խառնւած՝ կատաղի կռիւ կը մղեն վառւող գիւղի բոցերու մէջ: Գիշեր ժամանակ բարձունքներու վրայ լեցւած ժողովուրդը այս սարսափելի տեսարանը կը դիտէ՝ շարժւելով դէպի Գրէքոլ:

Լոյսը բացւեցաւ. ժողովուրդը սկսաւ ուղղւիլ դէպի Անտոք: Կռւող ոյժերը մնացին Գրէքոլի դիրքերը:

Լեռն արդէն պաշարւած է Մուշէն, Տիգրանակերտէն, Ճապաղջուրէն եկած զօրքերով և ամեն վայրկեան կրկնապատկւող քրտական խուժաններով: Հաւաքեցին ժողովուրդ, վերադարձան Գեղաշէն: 

․․․Կառավարութիւնը հրաման հանեց, որ եկող գաղթականներէն Հայ պահողները մահուամբ կը պատժուին՝ եթէ չյանձնեն: Շատերը տարին յանձնեցին, զիս պահեցին: Հինգ գարուն անցուցի անվտանգ:

Օր մը, երբ տուն գացի, ինծի ըսին. «Գլխիդ ճարը տես: Նոր խիստ հրաման ելած է, այլեւս չենք կրնար քեզ պահել: Ստիպուած ենք յանձնել կառավարութեան»:

Այս խոսքերով՝ դուռը ցոյց տուին ինձ: Այն օրը մինչեւ ուշ երեկոյ մնացի լեռ. գիշերը քաղաք իջայ. ինձ հայրենակից՝ Շուշնամերկ գիւղէն տղայ մը կար Մշեցի տաճիկի մը մօտ: Գացի անոր քով. խորհուրդ ըրի փախչիլ դէպի Մուշ: Ճամբայ ինկանք, քալեցինք մինչեւ երեկոյ։ Առաւօտ արդէն Գողմէի գաղութն ենք: Քիւրտերը կ’երգէին, եւ ես ոտքս կախ ձգելով դարձայ դէպի աղօթարան, խաչ հանելու եւ վերջին «մնաս բարով» ըսելու Հայրենի երկրին՝ իմ կրած ամբողջ տանջանքները, տեսածս զարհուրանքները՝ մէկ կողմ, այդ պահը՝ մէկ, երբ տեսայ Տարօնի խորհրդաւոր դաշտը եւ անոր շուրջը իրենց վիթխարի գագաթները՝ արեւով օծած Սիփանը, Նեմրութը, Գրգուռը, տիեզերքի բոլոր գաղտնիքները, կեանքի բոլոր խորհուրդները վերածուեցան բաժանումի ցաւի եւ այնպէ՜ս ճմլեցին սիրտս, որ ես խորտակւած գետին ինկայ…Այսօր չկայ առասպելական ՍԱՍՈՒՆԸ, չկայ Տարօն աշխարհի զօրահրաշ Սուրբերը եւ դիւցազնական ժողովուրդը…

Ինչպե՞ս եղաւ՝ մեր սուրբերը թշնամու փոխարէն մեր ձեռքերը կապեցին: Բայց մենք տեսանք դիւցազնական կռիւներ եւ հերոսական մահը անզէն ժողովուրդի՝ ոգին՝ անյաղթ, ձեռքը՝ դատարկ:
Ինչե՜ր կրնար ընել Տարօն աշխարհի հերոսական ժողովուրդը, եթէ զինքը զինաթափ վիճակի մը մոլորանքի մէջ պահող ղեկավարները չ’ըլլային:
Դեպքերու արդիւնքի եւ ժողովուրդի ոգիի կարողութեան միջեւ սարսափելի հակասութիւն մը կը տեսնեմ:
Մեռնելիք ցեղ չէինք, բայց մոխիր դարձանք:
Եւ այդ մեծ ողբերգութիւնը մղեց ինձ, ՈՐ ԳՐԻ՛ ԱՌՆԵՄ ԻՄ ԱՊՐԱԾՆԵՐԸ:

ՂԱԶԱՐ ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ