Tarih

Tarihi Sason Coğrafyası ve İdari Yapısı

Şub 6, 2018

BATI ERMENİSTAN – Sason Bölgesi’nin sınırlarını belirleyen temel faktör dağlardır. Kuzeyde Muş, güneyde Silvan, batıda Kulp, doğuda Kozluk ile komşudur. Sason Bölgesi, Dağlar arasındaki derin vadi kenarlarındaki verimli alanlardan dolayı çok eski dönemlerden beri yerleşim yeri olarak tercih edilmektedir.

Sason Bölgesi, tarih öncesi araştırmalarında Yukarı Dicle Havzası olarak bilinen alanın kuzey kesimini oluşturur. Sason Çayı kenarında bulunan dünyanın en eski köy yerleşimi olan Hallan Çemi, bu bölgenin çok eskilerden beri yerleşim yeri olduğunun en önemli kanıtıdır.

İlkçağlarda Hurrilerin oturdukları bu bölgelere Sümerler Subir; Assurlular ve Babilliler de Subartu ülkesi olarak adlandırılmaktaydı. Urartular öncesinde aşiretlerin konfederasyon oluşturduğu bu bölgeye Nairi denilmekteydi. Ayrıca çivi yazılı tabletlerde Assur kralı Tiglath-Pileser’in (M.Ö. 1098 – 1068) Azu dağlarında yaşayan ve Kurti veya Kur-ti-e adı verilen bir kavimle savaştığını yazmaktadır. Doğubilimci Driver, Azu dağlarının Hazzo (Kozluk) denilen Sason dağları olduğunu söyler.

Ortaçağın ikinci yarısında Sason ve çevresi daha fazla önem kazandı. Sason Bölgesi de Sasun (Sanasunk) şeklinde isimlendirildi. Kadim şehirlerden Sason’un bu dönemlerde Ermeni tarihinde daha önemli bir yere sahip olduğunu görürüz. Bu dönemlerde Sason bölgesinin on şehri vardır: Sasun merkez, Şatah, Talvorik, Huyt-Bırnaşen, Pısank, Hazzo-Kabılcoz, Motkan, Hiank (Hıyan), Kulb ve Garzan’dır.

İslam müelliflerinin verdikleri bilgilere göre, Senasine olarak adlandırılan bölgenin doğuda Bitlis, batıda Bingöl, Kuzeyde Muş ve güneyde Meyyafarikin arasında kalan geniş dağlık bölgeyi kapsadığı anlaşılmaktadır.

Sason Beyliği’nin Osmanlı Devleti’nden önce Sason Kalesi’nde tesis edildiğini görmekteyiz. Sason Kalesi, bugün Kaleyolu Köyü olarak bilenen ve halk arasında Bozika diye tabir edilen yerdir. Bu dönemlerde Hoyt, Kulp, Hazzo ve Erzen bölgelerinin bazı dönemlerde Sason Beyliği’ne bağlı olduğu görülmektedir.

Yavuz Sultan Selim’in 1515 yılındaki İran seferi ile bölge Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetine girdi. 19. yüzyılın ortalarına kadar önce Diyarbekir, sonra da Kürdistan eyaletinin kurulması ile Kürdistan eyaletine bağlı bir idari yapıya sahipti. 1864 yılındaki Osmanlı Devleti yönetiminde eyaletlerin yerine vilayetlerin kurulmasına kadar geçen uzun yıllar boyunca yarı özerk bir şekilde varlığını devam ettirdi.

Osmanlı Devleti’nde vilayetlerin oluşturulması ile başta Siirt sancağında Diyabekir vilayetine; daha sonraları da Muş sancağı ile Bitlis vilayetine bağlanmıştır. Bu idari yapılanmada Sasun bölgesi, Diyarbekir, Bitlis ve kısmen de Harput vilayetleri arasında bölüşülmüş ve tarihi coğrafyası daralmıştır.

16. ve 18. Yüzyılları Arasındaki İdari Taksimatta Sason
Tarih	Eyalet			İdari Durum
1515	Diyarbakır Eyaleti			Sason ve Hazzo iki ayrı liva şeklinde bulunuyor
1520	Diyarbakır Eyaleti			Sason ve Hazzo iki ayrı liva şeklinde bulunuyor
1568 – 1574	Diyarbakır Eyaleti			Sason ve Hazzo idari taksimatta bulunmuyor
1578 – 1588	Diyarbakır Eyaleti			Sason Diyarbakır’a bağlı, Hazzo ise görünmüyor
1609	Diyarbakır Eyaleti			Hazzo hükümet şeklinde, Sason ise bağlı görünmüyor
1626 – 1637	Diyarbakır Eyaleti			Sason ve Hazzo idari taksimatta bulunmuyor
1653	Diyarbakır Eyaleti			Sason ve Hazzo idari taksimatta bulunmuyor
1733-1739 1747-1785 1795	Diyarbakır Eyaleti			17. yüzyıllardaki idari taksimatta Sason ve Hazzo hiçbir şekilde görünmüyor
18.Yüzyılda İdari Taksimatta Sason
Tarih	Eyalet			İdari Durum
1821	Diyarbakır			Hazzo hükümet şeklinde, Sason ise görünmüyor.
1823	Diyarbakır			Hazzo hükümet şeklinde, Sason ise görünmüyor.
1839	Diyarbakır			Sason ve Hazzo yerine Garzan kaza durumundadır.
1840	Diyarbakır			Garzan ve Hıyan kaza olarak görünüyor. Sason nahiye, Hazzo da kasaba olarak Garzan’a bağlıdır.
1848	Kürdistan			Sason nahiye, Hazzo da kasaba olarak Garzan kazasına bağlı durumdadır
1856 – 1857	Kürdistan			Sason ve Hazzo görünmüyor. Hıyan kaza durumundadır. Garzan kazası yerine Beşiri kazasının kurulduğu görülmektedir.
19.Yüzyılda Vilayet Kanununa göre Sason
Tarih		Vilayet	Sancak		Kaza	Kaymakamlık	Nahiye	Köyler
1869 – 1870		Diyarbekir	Siird		Garzan	Sason	Sason	26
							Bahems	15
							Mutki	37
							Gavar	25
							Hazo	18
							Pırneşin	34
Tarih		Vilayet	Sancak		Kaza	Nahiye	Hane	Köy
1871 – 1872		Diyarbekir	Siird		Sason	Sason	1612	120
						Hıyan	1242	34
1884		Bitlis	Siird		Hazo
1890		Bitlis	Siird		Hazo			59
1892		Bitlis	Muş		Sason
1896		Bitlis	Muş		Sason
1898 – 1899 1900		Bitlis	Muş		Sason

Cumhuriyettin ilk yıllarında Muş sancağına bağlı olan Sasun, kendisine bağlı Hazzo nahiyesiyle birlikte Siirt iline bağlı bir kaza haline getirilmiştir. 1935 yılında Sasun kazası (1415 km2), tekrar Muş vilayetine bağlı gözükmektedir. Cumhuriyet ile birlikte Sasun’a bağlanan Hazzo nahiyesi, 1938 yılında Kozluk adıyla Sasun ile birlikte ayrı iki kaza şeklinde Siirt vilayetine bağlanmıştır.

Osmanlı Devleti’nin son yıllarında ve Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki bu değişimlerin en önemli nedenlerinden biri, bölgede meydana gelen yaygın siyasal olaylardır. Bir diğer neden de, Osmanlı Devleti dönemindeki geniş alanları kapsayan vilayet sisteminin idari yapıda tam olarak oturtulamamasıdır. Bunun yanı sıra bölgede uzun yıllar bağımsız yaşayan aşiret beylerinin merkezi otoriteye karşı çıkması da sık sık vilayet ve kazaların sınırlarının değiştirilmesine yol açmıştır.

Cumhuriyet döneminde 1940 yılından sonra idari yapılanmada uzun süre bir değişiklik olmadı. Hızlı bir kentleşme sürecine giren Batman’ın kent nüfusunun artmasıyla 1990 yılında il haline getirilir. Bunun sonucunda Sason ve Kozluk ilçeleri Batman’a bağlandı.