Tıvnig, Vartenis, Til, Nor Şen, Garni, Arinçvank, Orgnost…Adı geçen bu yerler Batı Ermenistan’ın bugünkü Bağeş-Bitlis ve Muş sınırları içinde kalan ilçe ve köylerden bazıları. Kürtçe ve Türkçe isimleri olsa da bu yerler yöre halkı tarafından hâlâ Ermenice adlarıyla anılıyor. 

19. yüzyıl ile 20. yüzyıl başlarında dönemin Bitlis vilayetine bağlı sancaklardan biri olan Muş, beş kazaya bölünmüştü. Sancağın kazalarından biri kentle aynı adı taşıyan, bugünkü kent merkezini de kapsayan Muş’tu. Ermeni tarihinde her zaman önemli bir merkez oldu.

Muş Sancağı’nda 299 kilise ile 94 manastırın, 135 de okulun olduğunu, 1914’te Muş Kazası’nda 103 köy ve kasabaya dağılmış 75 bin 623 Ermeni’nin yaşadığını öğreniyoruz.

Antik bir Ermeni şehri olan Muş, Daron’un önemli merkezlerinden biriydi.

Kadim Ermeni kenti Daron,  Batı Ermenistan’ın erken dönem Hıristiyanlığın merkeziydi.

İttihat ve Terakki Cemiyeti iktidarının gerçekleştirdiği 1915 soykırımı ARMENOSİD ile kentteki Ermeni nüfusun yok edilmesinin ardından, kentin mimarisi de kıyımdan nasibini aldı; Ermeni mal ve mülkleri dağıtıldı, okul, kilise ve manastırları yıkıldı ya da farklı amaçlarla kullanıldı.

“ARMENOSİD’i Unutma, Unutturma”