Avrupalı ​​gezgin-arkeolog Robert Ker Porter, 19. yüzyılın başında Cuğa’da bulunduktan sonra şunu kaydetti: “Eski Ermeni ırkın bu istirahatgahında binlerce mezar taşının göze çarptığını söylersem abartmış olmam. Gerçekten de Doğu’daki bu özel arsada, akla gelen çeşitli anılar, insana büyük bir mezarlıkta yürüyormuş izlenimi verir..”

1648’de Ermeni halkının Cuğa’dan sürgün edilmesinden sonra, Cuğa’dan geçen gezgin Alexander Rodes, iyi korunmuş yaklaşık 10.000 haçkarın orada durduğunu kaydetti. 

Şah Abbas’tan üç asır sonra yeni ve acımasız bir el, mezarlığı da yıkmak için gelir. 20. yüzyılda bölge Çarlık Rusya’sının yetkisi altında bulunuyordu ve Rusya tarafından 1903-1904 yıllarında demiryolu inşa edilmesi birçok haçkarın yok olmasına neden oldu: “Ve… bombaların kulakları sağır eden patlamaları, izleyenleri bunun Eski Cuğa üzerinde patlayan ikinci fırtına olduğunu düşündürüyor.”

1914 yılında yetenekli  ressam Martiros Saryan bu mezarlıkta bulunduktan sonra şunları yazdı: “Culfa’da Cuğa’nın muhteşem haçkarlarına baktık. Ve demiryolu o haçkar ormanından geçiyordu… Haçkarlar eşsiz sanatsal değerleri, şaşırtıcı motif çeşitliliği ve ritimleriyle beni hayrete düşürdü. Aynı zamanda demiryolu inşaatı sırasında bir kısmının yıkıldığını görünce şok oldum.”

1920-21’de Güney Kafkasya silah zoruyla Sovyetleştirildi ve Nahiçevan ve Artsakh Bakü’ye ilhak edildi. 20. yüzyılın sonunda, Bakü hükümetinin Ermeni haçkarlarını ve genel olarak Nahiçevan topraklarındaki Ermeni kültürel mirasını yok etmeye karar verdiğine dikkat edilmelidir. Azerbaycan makamlarının emriyle Cuğa mezarlığının yıkımına Kasım 1998’de başlandı ve 9 Kasım 2002’de yeniden başlandı. Haçkar anıtları ve koç şekilli mezar taşlarının bir kısmı yere düşürüldü, bir kısmı da bilinmeyen yönlere nakledildi.

Aynı yılın sonbaharında Araks Nehri’nin İran kıyısından görgü tanıklarının çektiği fotoğraflara göre mezarlıkta tek bir haçkar anıtı kalmamıştı. 10-14 Aralık 2005’te, Bakü hükümetinin emriyle, Bakü silahlı kuvvetleri birlikleri nihayet Cuğa Ermeni mezarlığını yok etti.

Asırlık tarihi ve kültürel anıtın yıkımı, Azerbaycan ordusunun yaklaşık 200 askeri tarafından ağır çekiç ve kazmalarla moloz haline getirildi ve Cuğa mezarlığının yıkımdan sonra hala kalan haçkarları ve mezar taşlarını attı. 1998-2002 yılları arasında, kamyonlarla Aras Nehri’ne dökülmüştür.

“Batı Ermenistan Taş Sanatının Ocağıdır”