Yakın zamanda, tarih bilimleri adayı litografi uzmanı Arsen Harutyunyan’ın “Datev Manastırı’nın Yeni Keşfedilen Şifresi” başlıklı bir makale yayınlandı.  Makalede Datev manastırında yeni keşfedilen  içeriği şimdiye kadar okunaksız kalan üç mısralı bir yazıt sunuldu.

Datev Manastırının ana kilisesi olan Aziz Boğos-Bedros’un güney dış duvarında şifreli bir yazıt korunmuştur. Bir zamanlar bazı uzmanlar yazıtın içeriğini deşifre etmek için girişimde bulundu, ancak çalışma kısmen ve eksik yapıldı. Yüksek konum, nemden dolayı bulanıklık ve yazının şekli gibi bir takım koşullar yazıtın okunmasını engellemiştir.

Yakın zamanda, litografi uzmanı Arsen Harutyunyan, yüksek kaliteli fotoğrafların yardımıyla sağdan sola ve ters olarak yazıldığı, yani ayna yazı olduğu anlaşılan yazıyı deşifre etmeyi başardı. Üç satırlı yazıttan üç papaza ithaf edildiği anlaşıldı: Piskoposlar; Peder Anton, Peder Stepanos ve Peder Giragos. Burada üç satırlı yazıtının yanı sıra “Kolican” ve “Terin” adları ile yazıtın tarihi olan (1537) de okunmuştur. Uzmana göre, yazıtta adı geçen ruhani babalar, Datev manastırına gidip belirli bir bağışta bulunan ve karşılığında kilisenin duvarlarında anılan ziyaretçi-hayırseverlerdi. Görünüşe göre metin, gizli kalmayı tercih eden bağışçıların emriyle şifrelendi. Uzmanın makalesinde belirttiği gibi, kriptografinin hem Ermeni hem de dünya yazılı-kültürel mirasında derin kökleri vardır. Uluslararası “Kriptografi” adıyla anılan bu olgunun temelinde, çeşitli gerçekleri ve isimleri gizli tutmak, cahillerin zulmünden korumak ve nesilden nesile aktarmak yatıyordu.

Ayrı bir bilim dalı olarak Ermeni kriptografisi, hala 19.-20. yüzyıllarda Ermeni ve yabancı araştırmacıların ilgisini çekmektedir. Dairesel kriptografide, harfler sağdan sola bir okumayla sonuçlanan ters, çoğunlukla aynalı bir şekilde tasvir edilir. Dairesel kriptografide harfler dönmüş, çoğunlukla ayna uygulamasıyla tasvir edilir. Araştırmacılar arasında Hraçya Acaryan ve A. Abrahamyan, bu tür kriptografinin deşifresinin, her şeyden önce bir aynaya yansıtılarak mümkün olduğunu veya yazıyı şeffaf bir kağıda kopyalayarak ve ışığa karşı tutarak deşifre etmek gerektiğini belirtiyorlar. Bu arada, Ermenice kitabelerin başka dairesel şifre örnekleri de bilinmektedir. Lori bölgesinin Kurtan köyünde, Tanahat manastırında, Sevanavank manastırında, Geğarkunik bölgesinin Liçk köyünde benzer yazıtlar bulundu.

“Batı Ermenistan Tarihin Derinliğidir”